پوتين ضمن به رسميت شناختن استقلال دونتسك و لوهانسك نيروهاي روسيه را به اين مناطق اعزام كرد
پيش‌نمايش جنگ بزرگ
محمدحسين لطف‌الهي
ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه دوشنبه شب پس از يك سخنراني طولاني و زير سوال بردن ماهيت وجودي كشوري به نام اوكراين، استقلال دو جمهوري خودخوانده دونتسك و لوهانسك را به رسميت شناخت و به نيروهاي روس دستور داد به منظور «حفظ صلح» وارد اين منطقه در خاك اوكراين شوند؛ اقدامي قابل پيش‌بيني اما خطرناك كه خطر جنگ همه‌جانبه را بيش از پيش نزديك كرده است.
در بند اول بيانيه چهار‌بندي كه شامگاه دوشنبه از سوي كاخ كرملين منتشر شد، دولت روسيه تاكيد كرد كه با توجه به عدم تمايل اوكراين به حل مساله از طريق صلح‌آميز و اراده مردم دو جمهوري دونتسك (DNR) و لوهانسك (LNR)، مسكو استقلال اين دو جمهوري را به رسميت مي‌شناسد. در بندهاي دوم و سوم اين بيانيه، كرملين از آغاز رسمي روابط ديپلماتيك خود با اين جمهوري‌ها و همچنين امضاي توافق‌هاي دوستي ميان آنها و روسيه خبر داد و در بند چهارم، اعلام شد كه نيروهاي نظامي روسيه براي «اهداف مربوط به حفظ صلح» وارد دونتسك و لوهانسك مي‌شوند.
تعجب‌برانگيزترين بخش به رسميت شناختن جمهوري‌هاي خودخوانده DNR و LNR از سوي روسيه، اظهارات پوتين براي توجيه اين مساله بود. پوتين در دفاع از تصميم خود درباره اين مناطق غرب را متهم كرد كه درصدد است نگراني‌هاي امنيتي روسيه را ناديده بگيرد: «مجبورم تصميمي را بگيرم كه بايد مدت‌ها پيش گرفته مي‌شد: به رسميت شناختن فوري استقلال و حاكميت جمهوري خلق دونتسك و لوهانسك.» رييس‌جمهور روسيه گفت: «اوكراين را لنين پايه‌گذاري كرد اما امروز برخي از آنها مجسمه‌هاي لنين را مي‌شكنند و به اين كار كمونيسم زدايي مي‌گويند. روسيه آماده است به اوكراين نشان دهد كه كمونيسم زدايي واقعي چيست. هدف اصلي بلشويك‌ها اين بود كه بعد از انقلاب [اكتبر 1917] در قدرت بمانند. اصول دولت‌سازي لنين بسيار بدتر از صرفا يك اشتباه بود. البته اتفاقاتي كه در گذشته رخ داده را نمي‌توان تغيير داد، اما حداقل بايد در مورد آنها صريح و صادقانه صحبت كنيم؛ بدون هيچ‌گونه محافظه‌كاري و ملاحظات سياسي. حق جدا شدن جمهوري‌ها از اتحاد جماهير شوروي مانند يك مين بود كه در شالوده آن كار گذاشته شد.» او تاكيد كرد: « من به شما چيزي را مي‌گويم كه هرگز در مورد آن صحبت نكردم؛ در اوايل دهه 2000 از كلينتون درباره نگرش او نسبت به ورود روسيه به ناتو پرسيدم، اما آنها به سردي واكنش نشان دادند.»
محكوميت بدون تنبيه جدي
اين اقدام دولت روسيه، به سرعت از سوي كشورهاي غربي محكوم شد و مقام‌هاي ارشد اروپايي و امريكايي وعده دادند كه واكنش قاطعي به نقض تماميت ارضي اوكراين نشان خواهند داد. هرچند ورود روسيه به خاك اوكراين به منزله اشغال بخشي از خاك اوكراين از سوي مسكو بدون وقوع جنگي گسترده است، اما ايالات متحده از اعمال تحريم‌هاي «سختگيرانه» و فلج‌كننده كه پيش‌تر وعده داده بود در صورت حمله نظامي روسيه به اوكراين عليه مسكو اعمال مي‌شود، خودداري كرد. در اولين واكنش عملي، رييس‌جمهوري امريكا دستور اجرايي را امضا كرد كه بر اساس آن سرمايه‌گذاري، تجارت و كمك‌مالي جديد امريكا به اين مناطق ممنوع شد. اين دستور اجرايي همچنين به بايدن قدرت اعمال تحريم عليه هر شخصي را كه در جمهوري‌هاي خودخوانده لوهانسك و دونتسك فعاليت داشته باشد، مي‌دهد. جن ساكي، سخنگوي كاخ سفيد در بيانيه‌اي گفت: «ما اقدامي مشابه اين را از جانب روسيه پيش‌بيني كرده‌ايم و آماده‌ايم تا فورا به آن پاسخ دهيم. اين اقدام پوتين نقض فاحش تعهدات بين‌المللي روسيه است.»
علاوه بر امريكا، كشورهاي اروپايي به ويژه آلمان، فرانسه و بريتانيا نيز اقدام روسيه را محكوم كردند و بنابر درخواست وزير امور خارجه اوكراين، شوراي امنيت سازمان ملل متحد، دوشنبه شب جلسه اضطراري تشكيل داد. رزماري ديكارلو، معاون سياسي دبيركل سازمان ملل متحد جلسه شوراي امنيت را با هشدار آغاز كرد: «خطر درگيري بزرگ، واقعي است و بايد به هر قيمتي از آن جلوگيري كرد.» نيكلاس دي ريوير، سفير فرانسه در سازمان ملل متحد، لحظاتي پيش از برگزاري اين نشست به خبرنگاران گفت: «ما با يك شرايط بسيار دراماتيك مواجه هستيم.» در اين نشست كه به رياست فدراسيون روسيه تشكيل شده بود، ليندا توماس-گرينفيلد سفير ايالات متحده در سازمان ملل متحد نيز به‌شدت به اقدام ولاديمير پوتين مبني بر اعزام نيروي نظامي به دونتسك و لوهانسك اعتراض كرد و گفت: «او اين نيروها را حافظ صلح مي‌نامد. اين حرف مهمل است. ما مي‌دانيم كه آنها واقعا كيستند.» سفير امريكا در سازمان ملل افزود كه عصر جديد عصر «استعمارزدايي است، نه استعمارگري.» سرگئي كيسليتا، سفير اوكراين در سازمان ملل هم از روسيه خواست تا به رسميت شناختن استقلال مناطق جدايي‌طلب در شرق اين كشور را لغو كند. وي همچنين از مسكو خواست تا فورا «سربازان اشغالگر» خود را از اين مناطق خارج كند و به ميز مذاكرات برگردد.
از اتحاديه اروپا، جوزپ بورل هماهنگ‌كننده ارشد سياست خارجي اين اتحاديه اولين نفري بود كه به اقدام پوتين واكنش نشان داد. ديگر مقامات ارشد اتحاديه اروپا هم اعلام كردند كه اين نهاد قرار است چندين مقام روس و همچنين بانك‌هاي تامين‌كننده منابع مالي نيروهاي نظامي روسيه را تحريم كند. آنها همچنين قصد دارند دسترسي مسكو به سرمايه و بازارهاي مالي اتحاديه اروپا را محدود كنند. در بيانيه‌اي كه روز سه‌شنبه منتشر شد، آمده است كه اين اقدام «كساني را كه در تصميم غيرقانوني دست داشته‌اند» هدف قرار مي‌دهد. اورزولا فن درلاين، رييس كميسيون و شارل ميشل، رييس شوراي اتحاديه اروپا گفتند كه تجارت در دو منطقه جدايي‌طلب نيز هدف قرار خواهد گرفت.
محتواي بسته تحريمي كه از سوي اتحاديه اروپا در حال آماده‌سازي است هنوز رسما اعلام نشده اما روايت لارنس نورمن، خبرنگار روزنامه وال استريت ژورنال در بروكسل نشان مي‌دهد كه اين بسته قرار نيست سورپرايز عجيبي عليه روسيه باشد. به نوشته او، اين بسته شامل «۱- تحريم تمامي اعضاي دوماي روسيه ۲- مسدود كردن دارايي‌هاي سه بانك روسي مرتبط با مناطق جدايي‌طلب ۳- مسدود كردن وام‌هاي قبلي و ممنوعيت اعطاي وام جديد به دولت و بانك مركزي روسيه ۴- گسترش تحريم‌هاي تجاري موجود عليه كريمه و اعمال آنها عليه مناطق جدايي‌طلب.» خواهد بود و در صورتي اعمال مي‌شود كه هر 27 كشور عضو اتحاديه اروپا با آن موافق باشند.
جدي‌ترين واكنش به اقدام روسيه را مي‌توان واكنش برلين دانست. اولاف شولتز، صدراعظم آلمان روز سه‌شنبه گفت كه برلين همزمان با آغاز اقدامات تنبيهي غرب عليه مسكو به‌دليل بحران اوكراين، اقداماتي را براي توقف روند صدور مجوز بهره‌برداري از خط لوله گاز نورداستريم۲ از روسيه را انجام داده است. او به خبرنگاران در برلين گفت كه دولت او اين اقدام را در واكنش به اقدامات مسكو در اوكراين اتخاذ كرده است. شولتز تاكيد كرد كه دولت تصميم گرفته است با توجه به آخرين تحولات، مجوز خط لوله را كه هنوز شروع به كار نكرده است، بازنگري كند. صدراعظم آلمان در نشست خبري تصريح كرد: «علاوه بر نخستين تحريم‌ها، اجتناب از تشديد تنش جديد و در نتيجه فاجعه مهم است. 8 دهه پس از پايان جنگ جهاني دوم، يك جنگ ديگر اروپاي شرقي را تهديد مي‌كند و هدف همه تلاش‌هاي ديپلماتيك ما بر اين محور است.»
به گزارش يورونيوز، آلمان حدود يك‌چهارم نياز انرژي خود را با گاز طبيعي تامين مي‌كند. حدود نيمي از گاز طبيعي مورد استفاده آلمان از روسيه تامين مي‌شود. بريتانيا، اتريش و تعدادي ديگر از كشورهاي اروپايي نيز در واكنش به اين اتفاق سفير روسيه را احضار كردند.
در اين ميان، برخي كشورها نظير چين و ايران با صدور بيانيه‌اي طرفين را به خويشتنداري فراخواندند و برخي كشورها نظير سوريه، كوبا و نيكاراگوئه هم استقلال دو جمهوري خودخوانده دونتسك و لوهانسك را به رسميت شناختند.
در حالي كه اروپايي‌ها و اوكراين روسيه را به نقض توافق مينسك متهم مي‌كنند، روسيه همچنان اوكراين را مقصر اين وضعيت مي‌داند. روز گذشته سرگئي لاوروف، وزير امور خارجه روسيه اظهار كرد: « در شرايطي كه توافق‌هاي مينسك سال‌هاست به دليل چنين اقداماتي از سوي كي‌يف براي خرابكاري در تعهدات و به دليل همدستي يا شايد حتي چشم‌پوشي غرب در برابر چنين موضعي از رژيم اوكراين مرده، براي همه روشن است كه اين توافقات قبلا دفن شده‌اند؛ اما نه توسط ما.» لاوروف ادامه داد: «دولت كي‌يف همتايان اروپايي خود را به حساب نياورده و به دنبال اجراي توافق‌هاي مينسك نيست. مايلم با كمال تاسف خاطرنشان كنم كه نقش منفي و تحريك آميز اتحاديه اروپا كه بارها ثابت كرد نمي‌تواند مسووليت حرف‌هايش را بپذيرد، باعث اين رويدادهاي اخير شده است. روسيه مي‌داند كه غرب به هر دليل يا بدون دليل، عليه روس‌ها در هر موردي تحريم وضع مي‌كند.»
ريشه‌هاي بحران در شرق اوكراين
به رسميت شناخته شدن استقلال دونتسك و لوهانسك از سوي كرملين و ورود نيروهاي نظامي روسيه به اين منطقه باعث شد تا كارشناسان گمانه‌زني‌هايي را درباره دلايل شكل‌گيري اين بحران و آنچه باعث رسيدن به وضعيت امروز شد، بيان كنند. دو نگاه كلي درباره اين مساله وجود دارد؛ اول اينكه روسيه فارغ از اينكه سياست‌هاي ناتو و ايالات متحده چه بوده روسيه چنين كاري را انجام مي‌داد و نگاه دوم كه براي هريك از طرف‌ها سهمي از تقصير را قائل است. ايوو دالدر، رييس انديشكده شوراي شيكاگو و سفير پيشين ايالات متحده دوشنبه شب نوشت: «شنيدن صحبت‌هاي پوتين و نگاهي به مجموعه اتفاقات سال‌هاي اخير نشان مي‌دهد كه مساله روسيه با اوكراين هيچ‌گاه توسعه ناتو يا تلاش اوكراين براي عضويت در ناتو نبوده است. مساله او فروپاشي اتحاد جماهير شوروي و اصل استقلال اوكراين به عنوان يك جمهوري مستقل است.» استفان والت، استاد مطرح روابط بين‌الملل نيز همزمان اقدام روسيه را نامشروع خواند و از سياست‌هاي دهه‌هاي اخير ايالات متحده انتقاد كرد. او در توييتر نوشت: «فقط يادآوري اين است كه مي‌توان باور كرد كه اقدامات فعلي روسيه كاملا نامشروع است و همچنين معتقد بود كه مجموعه متفاوتي از سياست‌هاي ايالات متحده در چند دهه گذشته احتمال آنها را كاهش مي‌دهد.»
سناريوي بعدي روسيه چيست؟
ايالات متحده معتقد است روسيه در پي يك حمله مرگبار به كي‌يف و تغيير رژيم در اوكراين است. جيك ساليوان، مشاور امنيت ملي كاخ سفيد گفت امريكا معتقد است كه روسيه در حال برنامه‌ريزي يك «حمله بسيار خشونت‌آميز» عليه اوكراين است و همچنين مسكو به دنبال «نابود كردن» مردم اوكراين خواهد بود. ساليوان تاكيد كرد: «ما معتقديم هرگونه عمليات نظامي در هر اندازه و بزرگي كه روس‌ها در حال برنامه‌ريزي آن هستند، بسيار خشونت‌آميز خواهد بود. اين اتفاق به قيمت جان اوكرايني‌ها، روس‌ها، غيرنظاميان و نيروهاي نظامي تمام خواهد شد. اما ما همچنين اطلاعاتي در دست داريم كه نشان مي‌دهد شكل بزرگ‌تري از اين وحشيگري و خشونت وجود خواهد داشت زيرا اين يك جنگ متعارف بين ارتش دو كشور نخواهد بود. اين جنگي خواهد بود كه روسيه عليه مردم اوكراين به راه مي‌اندازد تا آنها را سركوب و نابود كند و به آنها آسيب بزند.» ساليوان اظهار كرد: «آماده هستيم تا در صورت حمله روسيه به اوكراين، قاطعانه پاسخ دهيم و ما همچنين آماده‌ايم تا اين مساله را به‌طور مسالمت‌آميز از طريق ديپلماسي حل و فصل كنيم. در حال حاضر، وضعيت نيروهاي روسي طوري است كه نشان مي‌دهد آنها براي يك حمله بزرگ و اساسي عليه اوكراين آماده مي‌شوند.»
تحليلگران نظامي نيز به نظر مي‌رسد با ايالات متحده هم نظرند. راب لي، تحليلگر نظامي وب‌سايت مطالعات جنگ با اشاره به استقرار 190 هزار نظامي روس در امتداد مرزهاي غربي، جنوبي و شمالي اوكراين نوشته است: «آرايش نظامي روس‌ها در مرزهاي اوكراين، پيش زمينه به رسميت شناختن دونتسك و لوهانسك نبود و براي به رسميت شناختن استقلال اين مناطق نيازي به اين حجم از نيرو و تجهيزات نظامي نيست. نيروهاي روسيه اكنون در سراسر مرز اوكراين در بلاروس، كريمه، بلگورود، كورسك، و بريانسك (كه هيچ كدام با دونباس هم مرز نيستند) استقرار يافته‌اند.» او نتيجه گرفته است كه احتمالا روسيه براي اهداف بزرگ‌تري آماده مي‌شود. مايكل كافمن، تحليلگر مسائل روسيه در انديشكده CNAS هم نظر مشابهي دارد: «روسيه نيازي به استقرار 190 هزار نظامي در مرزهاي اوكراين ندارد تا فقط استقلال جمهوري‌هاي دونباس را به رسميت بشناسد. بسياري از اين نيروها حتي نزديك به مرزهاي دونباس هم نيستند. اين استقرار نيرو، گام اول براي حمله نظامي به اوكراين و تغيير نظام سياسي در اين كشور است.» بن رودز، مشاور سياست خارجي و از اعضاي شوراي امنيت ملي باراك اوباما، رييس‌جمهور سابق ايالات متحده مي‌نويسد: «تمايل هميشگي روسيه به كنترل مناطقي مانند دونتسك و لوهانسك همواره در چارچوب تمايل اين كشور به كنترل سياست داخلي اوكراين مربوط مي‌شود. به همين دليل است كه اقدام اخير روسيه را بايد يك گام اوليه دانست.»
در اين ميان همچنان برخي كارشناسان باور دارند كه ممكن است روسيه با توجه به واكنش نسبتا ضعيف غرب، به همين وضعيت راضي شود و دست كم در كوتاه‌مدت اقدام ديگري عليه اوكراين انجام ندهد.
موضع ايران؛ دعوت به خويشتنداري طرفين بدون به رسميت شناختن جمهوري‌هاي خودخوانده
سعيد خطيب‌زاده، سخنگوي وزارت امور خارجه ايران صبح روز سه‌شنبه در خصوص آخرين تحولات در اوكراين اظهار داشت: ما با حساسيت موضوعات مرتبط با اين كشور را پيگيري مي‌كنيم. سخنگوي وزارت امور خارجه افزود: جمهوري اسلامي ايران تمام طرف‌ها را به خويشتنداري دعوت كرده و معتقداست بايد ازهرگونه اقدامي كه به تشديد تنش‌ها منجر شود، اجتناب كرد. خطيب‌زاده همه طرف‌ها را براي تلاش به منظور حل و فصل اختلافات از طريق گفت‌وگو و در چارچوب مسالمت‌آميز فراخواند و افزود: متاسفانه مداخلات و اقدامات تحريك‌آميز ناتو با محوريت امريكا شرايط را در اين منطقه پيچيده‌تر كرده است.